Urtero bezala, garai honetan hainbat sentipen berritzen ditugu. Urte zaharra amaitzear dugula, egindakoaren balorazioa egingo dugu eta urte berriaren atarian, hainbat helburu, eta asmo on markatuko ditugu. Krisiak krisi, egun bakoitzak ematen digun freskotasun berarekin zerotik hasteko aukera emango digu 2009 urteak, berriro ere.
Euskal Herrian, Olentzerok protagonismoa nabaria dauka Gabonetan. Pertsonaia sinbolikoa dugu ikazkina, kristautasuna etorri aurreko sineste zaharren lekuko indarberritua.
Eguzkia da gakoa, eguzkiak argia eta epeltasuna dakartza, eta eguzkiaren indar hori ezinbestekoa da nekazaritzarako. Euskaldunok “Eguzki amandrearekin” harreman estua izan dugun betidanik. Hor kokatzen dira neguko eta udako solstizioak: urteko garai magikoenak.
Elizak Jesukristoren jaiotza abenduaren 25ean ospatzen du. Fede kristauaren epizentro bihurtuz, Europa zaharreko sinesteen data seinalatua: neguko solstizioa.
Gauza bera egin zuen Elizak San Joanen ospakizuna udako solstizioan jarri zuenean, Gauza jakina da Joan Bataiatzailea Jesukristo bera baino sei hilabete lehenago jaio zela.
Europa zaharreko mugarri zirenak Europa berrian ere halakoxeak dira.
Solstizio hitza latinetik dator: solstitium-etik (sol sistere, ‘eguzkia geldirik’).
Neguko solstizioa, hego hemisferioan abenduaren 21-22an da. Egun horretatik aurrera egunak luzatzen dira, eta hori ospatu beharra dago!!
Izotzezko Olentzero (Algortako geltokia, 2007ko Gabonak)
IZENA
Olentzero izenaren aldaera asko daude: Olentzaro (Orexa, Lesaka eta Arakil), Olentzero (Bera, Irun, Oiartzun eta Donostia), Orentzaro (Zarautz), Onentzaro (Andoain), Orantzaro (Berastegi eta Larraun). Hitzaren amaiera garbia da: –zaro edo –aro, 'garaia, sasoia'. Baina lehen zati horren esanahia zein izan daitekeen adostasunik ez dago:
a) XVII. mendean Isasti historialariaren iritziz Gabon gauak “Onenzaro” izena hartzen zuen, ‘onen sasoia’. Azkue ere uste berekoa zen.
b) Seber Altuberen irudikoz Olen- elementua Noël hitzaren eboluzioa da: Noël, ‘gabon ospakizuna’ frantses zaharreko Noël/Nael hitzetik eratorri zen, eta azken forma hau latinezko natalis (jaiotza) hitzetik. Ingelesezko Noel ere frantses hitzetik omen dator. Papa Noel beraz, Gabon gabeko beste pertsonaia sinbolikoa da. Egia da, Santa Claus (AEB) edo San Nikolasekin identifikatzen dela. Baina batak ez du bestea kentzen.
c) Julio Caro Barojak garai honetan abesten ziren “O”ren antifonekin lotzen du ditxosozko 'olen-' hori (“les O de Noël”), hortik Oleries, 'O-en garaia'.
d) Satrustegiren aburuz, Oles, eske-kantuetako esapidea da. Gaur egun ere “Oles-oles ibili” esaten zaio eskaera edo diru-biltzeari, Bizkaiko zenbait tokitan (Olaeta, Otxandio...). Olentzero kantaren Urdiaingo bertsioak hala dio:
Olez, olez,
bakallu jalez,
bost eta sei hamaika
txorixorik ez balin badago
igual dela lukainka.
IZANA
Urteko azken garaiaren irudikatzea da gure Olentzero maitagarria: itxura zarpaileko ikazkina.
Zergatik ikazkina? Suarekin dabilelako, eta sua, solstizio bietan eguzkiaren errepresentazioa da. Pipa erretzen ageri zaigu, hori ere suarekin dago lotuta.
Jatun handia da. Zergatik? Oso egokia da aitzakia hori eske-kantetan, etxerik etxe jaki gehiago eta gehiago eskatzeko...
Olentzero erre? Herri batzuetan (Lesaka eta Goizuetan) erre egiten da herriko plazan. Esan dugun bezala, Olentzero urte zaharraren desagerrarazteko eta berriari lekua egiteko erre beharra dago. Sua berritzaile fina dugu, dena garbitzen du-eta.
SUA eta SUBILA
Beste izen batzuk ere badauzka garai honek: Subilaro (Arakil), Suilaro (Sara), Xiularo (Uharte-Mixe), Suklaro (Zaraitzu), Galerre (Altsasu eta Alegi), Kalerre (Ulibarri-Ganboa)...
Izen gehienak etxeko sutan, Gabon gauean erretzen zen enborrarekin lotzen dira. San Joan bezperako suaren modukoa da hau, su berezia. Etxekoak babesten ditu.
Hemendik hartutako argazkia.
Etxe barruan erretzen den enbor honek (subila) izendapen asko ditu Euskal Herri luze-zabalean: Olentzero-enborra (Oiartzun), Onontzaro-mokorra (Larraun), Gabon-subila (Antzuola eta Abadiño), Gabon-mukurra (Bedia), Gabon-zuzia (Zegama), Subilaro-egurra (Aezkoa)...
San Joanetakoa ez bezala, etxe barruko sua da neguko hau. Gotzon Garatek batu zuenez: Sua gabonetan txapan, San Juanetan plazan.
GABON-GAUA eta EGUBERRI EGUNA
Amaitzeko terminologiaren inguruko argibide txiki bat:
Abenduaren 24, gaua: Gabon-gaua, Olentzero (garai batean)
Abenduaren 25: Gabon-eguna, Natibitate-eguna, Eguberri eguna.
Bitxia bada ere, 24an gaztelaniaz bezala gauaren eta gau horretako suaren ontasuna azpimarratzen da, EGUBERRI egunean berriz Egu- (‘argia’, Egu-n, Egu-zki...) argi berria nabarmentzen da, zaharra atzean utzita.
Kristau-sinestunentzat zein sinesgabeentzat garai ederra da hau. Badago zer ospatua: egunak luzatzen hasten direla edo Jainko gure artean haragitu dela... Familiarteaz eta lagunarteaz gozatzeko garaia ere bada.
Zorionak eta Eguberri on denoi!!
Euskal Herrian, Olentzerok protagonismoa nabaria dauka Gabonetan. Pertsonaia sinbolikoa dugu ikazkina, kristautasuna etorri aurreko sineste zaharren lekuko indarberritua.
Eguzkia da gakoa, eguzkiak argia eta epeltasuna dakartza, eta eguzkiaren indar hori ezinbestekoa da nekazaritzarako. Euskaldunok “Eguzki amandrearekin” harreman estua izan dugun betidanik. Hor kokatzen dira neguko eta udako solstizioak: urteko garai magikoenak.
Elizak Jesukristoren jaiotza abenduaren 25ean ospatzen du. Fede kristauaren epizentro bihurtuz, Europa zaharreko sinesteen data seinalatua: neguko solstizioa.
Gauza bera egin zuen Elizak San Joanen ospakizuna udako solstizioan jarri zuenean, Gauza jakina da Joan Bataiatzailea Jesukristo bera baino sei hilabete lehenago jaio zela.
Europa zaharreko mugarri zirenak Europa berrian ere halakoxeak dira.
Solstizio hitza latinetik dator: solstitium-etik (sol sistere, ‘eguzkia geldirik’).
Neguko solstizioa, hego hemisferioan abenduaren 21-22an da. Egun horretatik aurrera egunak luzatzen dira, eta hori ospatu beharra dago!!
Izotzezko Olentzero (Algortako geltokia, 2007ko Gabonak)Olentzero izenaren aldaera asko daude: Olentzaro (Orexa, Lesaka eta Arakil), Olentzero (Bera, Irun, Oiartzun eta Donostia), Orentzaro (Zarautz), Onentzaro (Andoain), Orantzaro (Berastegi eta Larraun). Hitzaren amaiera garbia da: –zaro edo –aro, 'garaia, sasoia'. Baina lehen zati horren esanahia zein izan daitekeen adostasunik ez dago:
a) XVII. mendean Isasti historialariaren iritziz Gabon gauak “Onenzaro” izena hartzen zuen, ‘onen sasoia’. Azkue ere uste berekoa zen.
b) Seber Altuberen irudikoz Olen- elementua Noël hitzaren eboluzioa da: Noël, ‘gabon ospakizuna’ frantses zaharreko Noël/Nael hitzetik eratorri zen, eta azken forma hau latinezko natalis (jaiotza) hitzetik. Ingelesezko Noel ere frantses hitzetik omen dator. Papa Noel beraz, Gabon gabeko beste pertsonaia sinbolikoa da. Egia da, Santa Claus (AEB) edo San Nikolasekin identifikatzen dela. Baina batak ez du bestea kentzen.
c) Julio Caro Barojak garai honetan abesten ziren “O”ren antifonekin lotzen du ditxosozko 'olen-' hori (“les O de Noël”), hortik Oleries, 'O-en garaia'.
d) Satrustegiren aburuz, Oles, eske-kantuetako esapidea da. Gaur egun ere “Oles-oles ibili” esaten zaio eskaera edo diru-biltzeari, Bizkaiko zenbait tokitan (Olaeta, Otxandio...). Olentzero kantaren Urdiaingo bertsioak hala dio:
Olez, olez,
bakallu jalez,
bost eta sei hamaika
txorixorik ez balin badago
igual dela lukainka.
IZANA
Urteko azken garaiaren irudikatzea da gure Olentzero maitagarria: itxura zarpaileko ikazkina.
Zergatik ikazkina? Suarekin dabilelako, eta sua, solstizio bietan eguzkiaren errepresentazioa da. Pipa erretzen ageri zaigu, hori ere suarekin dago lotuta.
Jatun handia da. Zergatik? Oso egokia da aitzakia hori eske-kantetan, etxerik etxe jaki gehiago eta gehiago eskatzeko...
Olentzero erre? Herri batzuetan (Lesaka eta Goizuetan) erre egiten da herriko plazan. Esan dugun bezala, Olentzero urte zaharraren desagerrarazteko eta berriari lekua egiteko erre beharra dago. Sua berritzaile fina dugu, dena garbitzen du-eta.
SUA eta SUBILA
Beste izen batzuk ere badauzka garai honek: Subilaro (Arakil), Suilaro (Sara), Xiularo (Uharte-Mixe), Suklaro (Zaraitzu), Galerre (Altsasu eta Alegi), Kalerre (Ulibarri-Ganboa)...
Izen gehienak etxeko sutan, Gabon gauean erretzen zen enborrarekin lotzen dira. San Joan bezperako suaren modukoa da hau, su berezia. Etxekoak babesten ditu.
Hemendik hartutako argazkia.San Joanetakoa ez bezala, etxe barruko sua da neguko hau. Gotzon Garatek batu zuenez: Sua gabonetan txapan, San Juanetan plazan.
GABON-GAUA eta EGUBERRI EGUNA
Amaitzeko terminologiaren inguruko argibide txiki bat:
Abenduaren 24, gaua: Gabon-gaua, Olentzero (garai batean)
Abenduaren 25: Gabon-eguna, Natibitate-eguna, Eguberri eguna.
Bitxia bada ere, 24an gaztelaniaz bezala gauaren eta gau horretako suaren ontasuna azpimarratzen da, EGUBERRI egunean berriz Egu- (‘argia’, Egu-n, Egu-zki...) argi berria nabarmentzen da, zaharra atzean utzita.
Kristau-sinestunentzat zein sinesgabeentzat garai ederra da hau. Badago zer ospatua: egunak luzatzen hasten direla edo Jainko gure artean haragitu dela... Familiarteaz eta lagunarteaz gozatzeko garaia ere bada.
Zorionak eta Eguberri on denoi!!
Entradas
1 comentario:
Hemen bertsorik ez dotsut botako baina ze politte artikulua. Eguberri on zuri be. Portzierto, bakit ezintudala aurreko astean deitu baina enintzan lar ondo ibili. Ea urtea amaitu baino lehen alkartzen garan! Besarkada bat!
Publicar un comentario